(صندوق های فامیلی، رفاقتی، جلسات و هیئات)

(1)

بسم الله الرحمن الرحیم

كلّیّات مربوط به فعالیّت صندوق های قرض الحسنه جلسات

سؤال: حكم صندوق های قرض الحسنه غیر رسمی كه در جلسات فامیلی یا هیئات و مانند آن تشكیل می شود، را بیان فرمایید؟

جواب:صندوق های قرض الحسنه غیر رسمی در یک تقسیم بندی دو نوع هستند:

الف. گاه صندوق به عنوان جهت حقوقی لحاظ می گردد و متولّی ای برای اداره شؤون آن قرار داده می شود، تا اموالی را كه به ملكیّت صندوق درآمده به اعضاء قرض دهد و قرض گیرندگان خود را به صندوق جلسه بدهكار می دانند نه اعضاء جلسه.

ب. گاه اشخاص حقیقی به یكدیگر قرض می دهند و شخصیّت حقوقی در بین نیست و فردی به عنوان مدیر مسؤول صندوق وكیل از اعضاء است تا مال آنان را به یكدیگر قرض دهد و سایر شؤون مرتبط با صندوق را اداره نمایید، در این صندوق ها مدیر مسؤول نقش وكیل و نماینده اعضاء را دارد تا مال بعضی را به بعض دیگر قرض دهد و این اعضاء صندوق هستند كه از هم طلبكار یا به هم بدهكار می شوند.

*موضوع مورد بحث در این فصل، فعالیّت نوع اول صندوق های قرض الحسنه است كه در بعض جلسات خانوادگی، فامیلی، هیأتی و مانند آن شایع است.

از آنجایی كه كیفیت كار و فعالیّت صندوق های قرض الحسنه مذكور با هم متفاوت است، لذا احكام فقهی كلّی را در ذیل متذكّر می‌شویم و قضاوت در مورد¬تطبیق این احكام با كیفیت فعالیّت صندوق های قرض الحسنه خانوادگی، ... و تعیین مصداق حلال و حرام آن با خود افراد می باشد و سزاوار است در این زمینه با علماء و اهل خبره مشورت نمایند.

1- قرض زیاده عینی ربوی نداشته باشد، و اضافه بر اصل قرض شرعی چیزی دریافت نشود، مثل سود اضافی.

2- کارمزد متعارفی که صندوق قرض الحسنه‌ در ضمن قرضی كه به افراد میدهد شرط می¬کند مورد اختلاف فقهی است و لذا در مورد دریافت كارمزد از قرض گیرنده نظر مرجع تقلید اعضاء رعایت گردد.

*مرحوم امام، مقام معظم رهبری، آیات عظام فاضل لنکرانی، مکارم شیرازی:

چنانچه کارمزد مذکور حقیقی باشد نه صوری جایز است، و مراد از کارمزد حقیقی مقدار پولی است که بابت حقّ الزحمه مدیر مسؤول و هزینه های مصرفی قرض دادن مثل دفترچه اقساط دریافت می شود.

شایان ذكر است چنانچه جلسات مذكور هزینه هایی مثل تهیه قند و چای، میوه، شیرینی، غذا و یا امور فرهنگی و مانند آن برای شركت كنندگان دارد،مسؤول¬صندوق نمی تواند این هزینه ها را جزء هزینه های قرض به حساب آورد و در ضمن قرض شرط نماید و در این صورت دریافت آن از قرض گیرنده هر چند به عنوان كارمزد ربا است.

البته اگر مدیر مسؤول مجاناً فعالیّت نكند و حق الزحمه حقیقی خویش را دریافت كند، سپس با رضایت،مال خویش را صرف   هزینه های فوق الذكر نماید اشكال ندارد.

آیات عظام سیستانی، صافی گلپایگانی، بهجت، اراکی، گلپایگانی:

کارمزد مذکور حرام است هر چند این كارمزد حقیقی باشد و جدّاً مزدكار و به اندازه تأمین حقوق كارمندان و سایر هزینه‌ها باشد.

*و از آنجایی كه مراجع تقلید اعضاء شركت كننده در این نوع جلسات مختلف می باشند، برای حفظ وحدت رویه و پرهیز از اختلاف، بهتر از همه كه اجر و ثواب آن بيشتر و با نيّت خيرخواهانۀ مؤسّسين موافق تر است و خلوص نيت وام‌دهندگان را بيشتر جلوه مى‌دهد و اعانت به برادران و خواهران ايمانى نيازمند محسوب می شود،اين است كه افراد موفّقى كه این گونه از صندوق های قرض الحسنه را تشكيل مى‌دهند، از وام‌گيرندگان چيزى بنام هزينه و کارمزد (هر چند اندك) دريافت ننمايند و سنّت قرض الحسنه قرآنی را احیاء كنند، و چنانچه اعضاء دوست داشتند به دلخواه و بدون هیچ نوع الزامی، مبالغی را برای هزينه‌ها و مخارج صندوق از كيسۀ احسان خود اهداء نمایند و می توان با شیوه های تبلیغاتی و اطّلاع رسانی صحیح و فرهنگ سازی سنّت قرض الحسنه قرآنی بدین هدف نائل گردید.

 و هم اكنون بسیاری از صندوق های قرض الحسنه غیر رسمی به اين صورت عمل مى‌نمايند.

    3.دیر كرد نداشته باشد بنابراین اگر صندوق‌ خانوادگی بابت تأخیر در پرداخت اقساط قرض شرط دریافت جریمه و دیركرد می‌كند قرضی كه صندوق‌ میدهد ربا و حرام است و دریافت آن جایز نیست و تغییر نام آن به خسارت تأخیر تأدیه یا وجه التزام و مانند آن، دیركرد را حلال نمیكند. همچنین شرط كردن آن در ضمن عقد قرض باعث حلال شدن آن نمیشود.

 4. قرض زیادی حكمی نداشته باشد: كه سه نوع زیاده حكمی در این مورد بررسی می‌شود:

الف) قرض به شرط قرض نباشد: بعضی از صندوق‌ها چنین عمل كنند: هر كس متقاضی وام است باید مثلاً یك سوم مبلغ وام درخواستی را مدّت مثلاً سه ماه زودتر در صندوق به عنوان حساب پس‌انداز بگذارد، بعد به او وام می‌دهند، چنانچه در قرض اول كه افراد به صندوق می‌دهند شرط شود كه صندوق باید پس از مدّتی به آنان قرض دهد قرض اول ربا و جایز نیست.

 امّا اگر افتتاح حساب پسنداز اولیه یا همان قرض اول مشروط به قرض دادن صندوق‌ به او نباشد و قرضی را كه فرد به صندوق‌می‌دهد كلّاً خالی از شرط‌ و الزام باشد اشكال ندارد هر چند فرد بداند كه با این افتتاح حساب صندوق‌ طبق قوانین خود به او قرض می‌دهد.

*همچنین قرض به شرط پرداخت حقّ عضویت ثابت جایز نیست، توضیح آنكه بعضی از صندوق ها برای افزایش موجودی و مبالغ وام اعطایی، حقّ عضویت ثابتی را از اعضاء (حتّی پس از اعطای وام به آنان) دریافت می كنند بدین صورت كه وقتی با قرعه یا بدون قرعه به به فردی قرض داده شد، در ضمن قرض شرط می شود وی علاوه بر پرداخت مبلغ ادای دین، مبلغی بابت حقّ عضویت ثابت بپردازد، این مورد از مصادیق قرض به شرط قرض است كه ربای¬حكمی محسوب می شود.

ب) قرض به شرط انسداد حساب نباشد: اگر قرض دادن دوم كه صندوق‌ به افراد می‌دهد مشروط باشد به اینكه قرض گیرنده باید پولی را كه قبلاً به صندوق به عنوان افتتاح حساب پس انداز داده تا مدّت معینی پس نگیرد مثل این كه  شرط نمایند كه پول وام گیرنده تا پرداخت آخرین قسط وام در نزد صندوق باقی بماند ربا و جایز نیست، آن را «انسداد حساب» نامند، بنابراین اگر صندوق‌ برای قرض دادن انسداد حساب الزامی دارد قرضی كه می‌دهد ربوی است و دریافت آن جایز نیست .

ج) قرض به شرط خدمت سابق: اگر قرض دادن صندوق به افراد مبنیّ و مشروط بر خدمت سابق به آنها باشد مثلاً صندوق برای وام قرض الحسنه‌ای که به افراد می‌دهد پیش شرط گذاشته و می‌گوید اگر می‌خواهی به شما وام  داده شود باید یك سوم آنرا به مدّت سه ماه در آنجا به صورت قرض الحسنه بگذاری تا بر اساس آن به شما قرض داده شود، این مورد بین فقهای عظام اختلافی است:

آیات عظام تبریزی، خویی، سیستانی، فاضل لنکرانی:

از این جهت قرضی كه صندوق می‌دهد ربا محسوب نمی‌شود ولی افتتاح كننده حساب پس انداز قرض الحسنه اول نباید شرط دریافت وام نماید و صندوق هم نباید قرض دادن خویش را مشروط به انسداد حساب متقاضی وام نماید.

مرحوم امام، مقام معظم رهبری، آیت الله صافی گلپایگانی:

ربا محسوب می‌شود.

آیت الله مکارم شیرازی:

اگر شرط مذکور هیچ نفعی برای صندوق ندارد بلکه نفع آن به متقاضیان وام برمی‌گردد و پول مذکور را به سایر افراد قرض می‌دهند اشکال ندارد و چنانچه برای صندوق نفع دارد ربا محسوب می‌شود. [1]

برای اطلاع از احكام فقهی صندوق  های قرض الحسنه غیر رسمی (صندوق های فامیلی، رفاقتی، جلسات و هیئات بخش [2]) اینجا را کلیک نمایید

برای اطلاع از سخنرانی حجت الاسلام سید اباصالح راجی پیرامون حکم شرعی وامهای خانوادگی (شرط شود اولین وام برای رئیس باشد(  اینجا را کلیک نمایید.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

[1] احکام بانکها و موسسات مالی اعتباری و صندوق های قرض الحسنه، ص87 تا91 – برگرفته از رساله های عربی مراجع معظم تقلید، فصل کتاب القرض و کتاب الربا